De aanwezigheid van afwezigheid

Maandag 20 december zag ik de eerste aflevering van het VPRO-programma Wintergasten op TV. Roel Bentz van de Berg interviewde filosoof Roy Sorensen. Sorensen verdiept zich in de aanwezigheid van afwezigheid. Wat valt op als iets afwezig is, wanneer valt het op en waarom? Programma’s als Zomer- en Wintergasten leveren soms boeiende TV op. Eerder schreef ik al over de aflevering met Jan Marijnissen in Zomergasten 2010. Het interview met Sorensen in Wintergasten zette aan tot actief nadenken, creatief meedenken: associëren en verbanden leggen.

De aanwezigheid van afwezigheid
In de metafysica gaat het om het wezen der dingen, het zijn en de manieren van zijn, de manifestatie van aanwezigheid. In de negatieve metafysica gaat het om de dingen die er niet zijn maar er toch zijn, de aanwezigheid van de afwezigheid der dingen, de manifestatie van afwezigheid.
Ter illustratie van de negatieve metafysica (het aanwezig zijn van dingen die niet aanwezig zijn) koos Sorensen voor een fragment uit de Britse misdaad-televisieserie Cracker. De snor van een van de personages in die serie is het mikpunt van grappen. De man besluit zijn snor af te scheren ‘om te bewijzen dat hij niets hoeft te bewijzen’, zo zegt hij in het fragment. Zijn kale bovenlip legt heel erg de nadruk op de afwezigheid van de snor. Dat is voor de kijker alleen zo als je weet dat er ooit een snor heeft gezeten. Voor wie niet weet dat er eerst een snor was, is het besef van de afwezigheid van de snor niet of nauwelijks aanwezig. Ik moest meteen denken aan de cabaretier Herman Finkers. Ook hij heeft zijn snor verwijderd. De snor was zo kenmerkend voor zijn cabaretiergezicht, hij maakte wezenlijk onderdeel uit van de guitige uitstraling van cabaretier Finkers. Zonder snor zie ik niet meer cabaretier Herman Finkers, maar de persoon Herman Finkers zonder snor. De afwezigheid van de snor blijft opmerkelijk stevig op mijn netvlies staan, gevoed door de markante aanwezigheid van de snor in mijn geheugen. Moet je kennis hebben van de aanwezigheid om de afwezigheid te kunnen zien? Kennis kun je op allerlei manieren vergaren. Als je de kennis van de aanwezigheid niet hebt, wil dat nog niet zeggen dat de afwezigheid op zich minder aanwezig is. Alleen voor jou is de aanwezigheid van de afwezigheid dan afwezig, niet waarneembaar.

Fysiek afwezig maar toch aanwezig
Het afwezig zijn van iemand op een moment dat iemand aanwezig had móeten zijn kan ook iets boeiends opleveren. Dat werd getoond aan de hand van een fragment uit het Amerikaanse programma The Daily Show with John Stewart. Hierin grijpt Stewart de afwezigheid van een deskundige aan om de hypocrisie van deskundigen (in dit geval die van de ‘zogenaamde’ deskundigen bij CNBC) aan de kaak te stellen. Hoewel Stewart’s tirade gekleurd is, is het item wel informatief op een manier zoals het niet geweest zou zijn als de deskundige wel was komen opdagen. Je kunt het misschien niet vergelijken met roddelen, maar vaak wordt iemands afwezigheid aangegrepen om diens gedragingen of ideeën stevig te bespreken. Die persoon is dan aanwezig als gespreksonderwerp, hij is als persoon fysiek afwezig maar wel weer aanwezig in de hoofden van de mensen die spreken en luisteren.

Waarheid en schijnwaarheid
Wat maakt niets tot iets? Wat maakt afwezigheid tot aanwezigheid? Wat is waarheid en wat is schijnwaarheid? Roy Sorensen vertelde dat zijn zoontje had gehoord dat er geen geld was. Het jongetje pakte een vel papier, tekende een dollarbiljet en zei: “Nu hebben we nieuw geld.” Het was een mooi getekend dollarbiljet, dus dat was aanwezig, maar het geld was nog steeds afwezig. Hoe perfect geld ook gemaakt wordt, alleen de juiste autoriteit kan beslissen of een papiertje geld is of niet. Welke autoriteit beslist wat waarheid is en wat schijnwaarheid? Is het überhaupt een autoriteit die daarover moet beslissen? Of zijn meerdere (schijn)waarheden manifestaties van DE waarheid? Of bestaat DE waarheid niet? Voor Sorensens zoontje was het zelf getekende dollarbiljet geld. Voor Sorensen niet, hij kende er geen geldelijke waarde aan toe, wel emotionele waarde: een tekening van zijn kind en de achtergrondkennis waarom en hoe die tekening en het idee erachter is ontstaan. Wiens waarheid is de juiste? Is er een waarheid en een schijnwaarheid? Of hebben ze allebei gelijk?

Wat is waarheid en wie bepaalt dat?
Wat is waarheid en wat is schijnwaarheid? Dat werd heel mooi verbeeld in de klei-animatie The Cave: an adaption of Plato’s allegory in Clay, een uitbeelding van Plato’s ideeënleer. In een grot zijn drie geketende slaven. Ze kijken uit op een blinde muur. Achter hen is licht van vuur. Daardoor worden schaduwen op de muur van de grot geprojecteerd. De schaduwen op de muur zijn hun werkelijkheid, hun waarheid, want dat is wat zij zien. Ze kennen niets anders en hebben zelf verklaringen voor de verschijningen bedacht. Een van de slaven wordt vrijgemaakt en ontdekt het leven buiten de grot. Hij gaat terug naar de slaven in de grot om over het leven buiten te vertellen. De slaven zien alleen maar zijn schaduw en begrijpen nauwelijks wat hij zegt. Zij geloven hem niet, want wat zij zien komt niet overeen met wat de vrijgemaakte slaaf heeft gezien en aan hen vertelt. Wat is waarheid? En wiens waarheid is de juiste? Of is er geen ‘juiste’ waarheid? Of moet een autoriteit dat bepalen, en zo ja, welke autoriteit? Ik moest denken aan het verhaal dat cabaretier Freek de Jonge vertelde over een spinnengezin dat in de stofzuigerzak woonde. Een van de spinnetjes kwam in de buitenwereld terecht en zag dat die anders was dan vader spin hen had voorgehouden. Hij ging terug om het de andere spinnen te vertellen. Vader spin was woedend en geloofde hem niet. Het strookte niet met het beeld dat hij zichzelf had geschapen om onverklaarbare dingen te kunnen verklaren. Zo zijn er talloze vergelijkbare verhalen (bijna-dood-ervaringen zou je er ook een voorbeeld van kunnen noemen: er is meer dan wij weten, dan wij kunnen denken, maar is wat wij meemaken waar? En hoe waar is het dan?). Iets wat je niet zintuiglijk kunt waarnemen of iets waarvan je geen weet hebt, hoeft niet noodzakelijkerwijs niet te bestaan. Iets wat je wel zintuiglijk kunt waarnemen of waarvan je wel kennis hebt, hoeft niet noodzakelijkerwijs DE waarheid te zijn. Het kan net zo goed een schijnwerkelijkheid of een schijnwaarheid zijn. Op dat idee is bijvoorbeeld ook The Matrix gebaseerd.

Schaduwen zijn van belang voor de waarneming
De schaduwen in de grot vormden voor Sorensen de overgang naar de betekenis die wij hechten aan schaduwen. Schaduwen zijn nodig om iets realistisch te maken. Hij toonde dat aan met een fragment uit Starwars. Tijdens het gevecht van Luke Skywalker en Darth Vader in de film The return of the Jedi hebben de lichtzwaarden schaduwen. Aanvankelijk hadden ze dat niet want een lichtzwaard heeft geen schaduw. Maar om het realistischer te maken zijn er schaduwen aan toegevoegd. Er is uitgetest wat het meest realistisch overkomt, lichtzwaarden met of zonder schaduw. Lichtzwaarden met schaduw genoten de voorkeur bij de testkijkers. Wij blijken dingen zonder schaduw eng en onrealistisch te vinden. Is er geen schaduw, dan voegen we er liever een aan toe als dat mogelijk is. Dingen hebben een schaduw nodig om realistisch te lijken. Je hebt schaduw nodig voor je perceptie, om de dingen in de juiste verhoudingen te kunnen waarnemen. Dingen bestaan uit licht en donker, een lichtzijde en een schaduwzijde. Alleen licht en alleen donker kunnen we haast niet bevatten. Schaduwen zijn er wel, maar eigenlijk ook niet. Een schaduw is een projectie van iets. Als er niets is, is er ook geen schaduw. Is er dus geen schaduw als je geen schaduw kunt zien vanwege de afwezigheid van voldoende licht? Of is er wel schaduw maar niet met het oog waarneembaar? Of denk je een schaduw erbij omdat er voor je gevoel een schaduw bijhoort? De aanwezigheid van de afwezigheid?

Kun je duisternis zien?
De overgangen die Sorensen in Wintergasten maakte waren prachtig. Alles liep vloeiend in elkaar over. Het schaduwverhaal vormde de overgang naar de vraag: kun je duisternis zien? Betekent duisternis de afwezigheid van licht of niets zien? Kun je afwezigheid van licht in de duisternis zien? Die vraag werd geïllustreerd met een fragment uit de aflevering Eyes uit de Amerikaanse serie Night Gallery. Een blinde vrouw krijgt door een operatie gedurende elf uur het vermogen om te kijken. Ze heeft zich voorgenomen om in die elf uur het maximale van wat er te zien is in de wereld te zien. Ze heeft zich omringd met kunstvoorwerpen en allerlei bijzondere dingen. Ze verwijdert het verband en kijkt in de schittering van een kroonluchter. Dan is het plotseling donker. De vrouw ziet niets meer en is woedend op de chirurg. Ze denkt dat de operatie mislukt is. Ze slaat alles kort en klein en ontdekt ineens de maan. Daar wil ze naar toe, maar valt van het balkon en breekt haar nek. Wat bleek achteraf? Net toen zij het verband afdeed, viel de stroom uit, waardoor het ineens donker werd. Ze zag de duisternis van de stroomuitval, niet de duisternis van het niet kunnen zien. Wat heeft ze gezien? De kroonluchter, de duisternis, de maan en waarschijnlijk nog een stukje stoep toen ze viel. Is hieruit op te maken dat duisternis niet per definitie betekent ‘niets zien’? Sorensen denkt van wel. Je kunt duisternis wel zien, de vrouw in de film zag het. Als duisternis informatie is, dan zien je ogen informatie in de vorm van duisternis. Ik vraag me af of de duisternis die een blinde ervaart anders is dan de duisternis die een ziende in een lichtafgesloten ruimte ervaart. Zie je dan allebei dezelfde duisternis? Of is de duisternis die de ziende ziet/ervaart anders dan de duisternis die de blinde ziet/ervaart? Ik weet het niet. Het ging er ook over of iets wat je niet ziet er ook niet is. Dan kom je uit bij ideeën over de onzichtbaarheidsmantel in Harry Potter, de cloaking devices in Startrek, wat je kunt doortrekken naar stealth, een techniek om bijvoorbeeld vliegtuigen onzichtbaar te maken voor radar. Onzichtbaar voor het oog (of voor radar) wil niet zeggen ‘niet aanwezig’.

Kun je stilte horen?
Als je je afvraagt of je duisternis – de afwezigheid van licht – kunt zien, kun je je ook afragen of je stilte – de afwezigheid van geluid – kunt horen. Sorensen demonstreert dat met een opname van de compositie 4’33” van John Cage. Kun je muziek zonder geluid maken? De compositie is voor het eerst uitgevoerd in 1952. Onlangs werd het uitgevoerd door Reinbert de Leeuw in het televisieprogramma De Wereld Draait Door. De compositie 4’33” werd opgevat als een stuk over stilte. Maar volgens Cage kun je stilte niet horen. Er is altijd geluid. Hij liet zich eens in een geluiddichte kamer opsluiten om te luisteren of hij de stilte kon horen en kwam tot de conclusie dat complete stilte onmogelijk is omdat je lichaam zelf ook geluid maakt (stromen van bloed, geruis in je oor, kloppen van je hart, etc), dus dat hoor je, als er verder geen geluid is. Afwezigheid van omgevingsgeluid noemen we stilte, maar complete stilte is er nooit, behalve als je dood bent, maar dan kun je niet meer luisteren of je de stilte kunt horen.

Kun je afwezigheid aanwezig suggereren?
Hoe kun je suggereren dat een afwezigheid aanwezig is? Dat kan door de camera als ‘stand-in’ te laten fungeren. In de epische film The Message over Mohammed, die niet mag worden uitgebeeld, praat hoofdrolspeler Anthony Quin tegen de camera als was dat Mohammed. Hij praat tegen een afwezige tegenspeler. Mohammed praat niet terug. De camera is in deze film een neutraal punt, een verbeelding van de transcendente persoon. De camera als lege schilderijlijst als metafoor voor het transcendente. Eén van de hobby’s van Sorensen is het verzamelen van lijsten. Hij koopt een schilderij, haalt de afbeelding eruit en hangt de lege schilderijlijst aan de muur. In diezelfde lijst kunnen verschillende doeken. Volgens Sorensen is er ‘een zelf’ maar meer in algemene zin. Er zijn meerdere ego’s, ‘zelven’, die in dezelfde lijst passen. De lijst vormt het kader voor meerdere afbeeldingen, allemaal anders van kleur, vorm en betekenis. En iedereen die er naar kijkt ziet iets anders, afhankelijk van het moment, zijn stemming, zijn eigen kader en inhoud. Een mooie metafoor vind ik dat.

Vorm is leegte, leegte is vorm
Wat is iets wat zich in een bepaalde vorm manifesteert? Wat is een object? Wat maakt een tafel een tafel? Er is geen tafel. Er zijn alleen atomen die de vorm van een tafel aannemen. Besta ik eigenlijk wel? Of zijn het atomen die zich hebben gevormd tot mij? Als ik dood ga is er geen verlies want er was niets. In een filmfragment uit de documentaire The Giant Buddha’s zien we de Taliban in 2001 het grote Boeddhabeeld uit 680 in de rotswand opblazen. De Taliban zelf waren content over het feit dat ze iets voor eeuwig hadden vernietigd wat nooit meer herbouwd kon worden. De wereld zat er haast in shock naar te kijken zonder de mogelijkheid om in te grijpen. Sorensen vertelde dat veel Boeddhisten niet zo geschokt waren als mensen die werelderfgoed verloren zagen gaan. De Boeddha zelf had nooit gewild dat hij werd afgebeeld. De meest vroege afbeeldingen van hem zijn weerspiegelingen in het water. Wat bleef van het grote Boeddhabeeld was de vorm, het silhouet, met de leegte, de afwezigheid van het beeld. Maar in de afwezigheid, de leegte, blijft de inhoud nadrukkelijk aanwezigheid. De aanwezigheid van afwezigheid manifesteert zich: leegte is vorm, vorm is leegte. Wat afwezig is, is belangrijk. Sorensen vertelde dat hij zich heeft laten fotograferen op de plaats waar het grote Stalinbeeld heeft gestaan. Hij laat zich graag afbeelden in aanwezigheid van de afwezigheid van objecten.

Leegte vormt de zin
In geschriften heeft de afwezigheid van letters grote betekenis. Door de afwezigheid van letters in de vorm van leegte – spaties – worden zinnen gevormd. De toon waarop je een woord uitspreekt, de klemtoon op een lettergreep, is allemaal van groot belang om te kunnen communiceren. Dat wordt geïllustreerd met een fragment uit de verklaring van Bill Clinton over het al dan niet hebben van sex met Monica Lewinsky. In dat fragment weet Clinton, die het zichtbaar moeilijk heeft, zich uit zijn benarde positie te praten door een discussie over het woordje ‘is’. Hoe kleiner het woord, hoe belangrijker het is, zegt Sorensen. ‘Of’ en ‘Als’ zijn ook zulke woorden. Het woord ‘De’ ook. Het kleinste woord is blanco: betekenisvolle stilte die door een of meerdere spaties wordt gecreëerd. Spaties moet je in een zin denken, waardoor woorden betekenis krijgen. Letters vormen woorden en woorden krijgen betekenis door de afwezigheid van letters in de vorm spaties die je op papier aangeeft met leegte, niets. Letters zonder spaties vormen geen woorden. Als je bekend bent met de taal, vul je zelf de spaties in en vorm je de woorden in je hoofd. Ik moest denken aan de hashtags die je in twitterberichten gebruikt. Ondanks het ontbreken van spaties kun je toch woorden van de letters maken, als je tenminste de taal machtig bent, waarin de hastag is geschreven, #andersbakjeerniksvanenblijftheteenletterbrij. Dus ook in taal, zowel geschreven als gesproken, hebben de afwezigheid van letters – leegte – en de afwezigheid van klank – stilte – grote betekenis.

Postume schade
Afwezigheid van aandacht kan leiden tot schade. Maar kan afwezigheid van aandacht na je dood leiden tot schade? Dat is de vraag die Sorensen stelt bij het vertonen van een compilatie van filmfragmenten over de dood van Michael Jackson. Op diezelfde dag overleed Farrah Fawcett. Zij had haar aftakelingsproces en dood laten filmen en was benieuw naar wat er na haar dood zou gebeuren. Er gebeurde niets. Haar overlijden viel totaal in het niet bij de dood van Jackson. Diens overlijden beheerste alle media. Over Fawcett’s overlijden werd niet of nauwelijks een woord gerept. Ze heeft eigenlijk postume schade geleden, maar ze was er niet meer om er onder te lijden. Of heeft ze wel postuum geleden? Dood is afwezigheid, maar in de afwezigheid is de aanwezigheid. Haar dood was er net zo goed als die van Jackson, ook al was het nieuws over Fawcett’s overlijden afwezig.

De aanwezigheid van afwezigheid
De aanwezigheid van afwezigheid, je kunt er haast niet over ophouden te denken. Sorensen was een boeiend verteller en ik vond deze eerste aflevering van Wintergasten zeer de moeite waard.